Sosyal veya teknik her alanda bir toplum, kütle veya yığının herhangi bir özelliğini ölçmek için toplum veya kütlenin bütününü analiz etmekten, zorluk, tehlike veya maliyet sebeplerinden dolayı kaçınır. Analiz veya gözlem söz konusu toplum veya kütleyi temsil eden numuneler üzerinden yapılır. Sonuçların gerçek değerlere uygunluğu analizi yapanın tecrübe ve dikkatine olduğu kadar, numunenin alınıp hazırlanmasında ve deney esnasında kullanılan metodun doğruluğuna, kütle ve numunenin özelliklerine de bağlıdır. Maden endüstrisinde, her safhada numune alma ve deneyin önemi gayet açıktır. Depositlerin değerlendirilmesinde, maden hazırlama ünitelerinin kalite kontrolünde, maden alım, satım işlerinde ve laboratuvarlarda rutin deneyler için her zaman numune alma işlemleriyle karşılaşılmaktadır.
Deney sonuçlarına bağlı olarak alım, satım ve yatırım kararlarıyla alâkalı piyasanın hacmi düşünüldüğünde, numune almanın önemi ve nasıl bir titizlikle yapılması gerektiği belirginleşmiştir.
Bir deney sonucundaki hata, aslında, deney hatası ve numune alma hatası olmak üzere iki kısımdır. Her iki kısımda da hata, istatistiksel ifadesiyle, rastgele ve sistematik (bias) hatalardan meydana gelmiştir. Rastgele hatalar sabit kalmayıp, numune sayısı, deney sayısı veya numune miktarı artırıldıkça azalan hatalardır. Sistematik hatalar ise sabittir. Uygulanan metotların doğruluğuna, alet ve cihazların hassasiyetine ve deney yapanın tecrübe ve dikkatine bağlı olarak değişen bu hatalar, numune miktarını veya deney adetini arttırmakla değişmezler. Aynı personelin, aynı metot, alet ve cihazları kullanarak bulacağı bütün deney sonuçlarında aynı yönde ve hemen hemen aynı miktarda ortaya çıkar. Ancak her türlü hatanın ortadan kalkması halinde, bu hataların sıfır olması söz konusu olabilir. Numune almaya dönersek, eğer numunesi alınan örnek, bir alaşım kütüğü, cevher yığını, sıvı karışımı, kömür yığını vs. ne olursa olsun, tamamen homojen olsaydı, yani tayin edilecek parametre kütlenin her yanında sabit bir değerde kalsaydı, numune almak mesele olmaktan çıkardı. Gerçekte durum tamamen bunun aksi olduğu ve özellikler bakımından bir kütle heterojen nitelik arz ettiğinden numune almak büyük önem taşıyan bir mesele olmaktadır. Heterojen bir kütleden hangi yöntemle numune alınırsa alınsın, kütleyi tam temsil etmesi mümkün değildir. Numune almada hata olmaması imkânsızdır. Bununla beraber, ulusal veya uluslararası standartlara bağlı kalarak numune alındığında bu hata en aza indirilebilir. Numune alırken ve analiz yaparken sistematik hataların mümkün olduğu kadar sıfıra yakın olmasına çalışılır. Numune almada sistematik hataların sıfır olabilmesi için numunelerin tamamen rastgele alınması şarttır. Bu, gelişi güzel bir numune alma değildir. Aksine tamamen objektif olmayı gerektirir. Numunesi alınan kütlenin her noktada eşit alınma şansına sahip olması ancak rastgele şartlarda sağlanabilir.
Rastgele numune almayı ve hatayı daha iyi açıklamak için, kamyonlarla nakledilen kömür yığınlarından kürekle, daima kamyonun arka kapağına yakın kısmına küreği daldırmak suretiyle numune alındığını düşünelim. Bu tarzda alınan numune hiçbir surette kamyondaki kömür yığınının tümünü temsil edemez. Çünkü;
a) Kürekle ancak küreğin battığı derinlikteki kısımları almak mümkündür. Sadece o derinlikteki kısımlar numuneye girme şansına sahiptir. Daha derinde kalan kömür, numune alma usulünün yetersizliği yüzünden, bu işlemin dışında kalmaktadır. Neticede numuneler hatalı olmaktadır.
b) Numuneler rastgele alınmamaktadır. Sadece kamyonun arka kapağı yakınındaki kısımların kömür numunesine girme şansı vardır. Yükleme veya hareket esnasında fındık-ceviz-pirinç büyüklüğündeki kömür taneleri arasında meydana gelebilecek sınıflanma, birikme gibi haller sonucu, arka kapak yakınındaki kömürün özelliği diğer kısımlardakinden farklılaşmış olabilir.
Kömür numunelerinin yığını temsil edebilmesi için, sadece bir bölgeden numune almak hatalı olduğundan, numune alma yöntemi değiştirilmelidir. Numune kamyonun bir köşesinden alınmamalıdır. Kamyonun değişik yerlerinden alınmış küçük kömür numunelerinin (üstünden, ortasından, her köşesinden vb.) birleştirilmesinden meydana getirilmelidir. Uygulanacak numune alma metodunda, numune almanın rastgele olması ve hatanın en aza indirilebilmesi için, kömür yığınının her kısmının numuneye girme şansının eşit olması sağlanmalıdır. Aksi halde hatadan kurtulmak mümkün olmaz. Numune alma hatasını küçültmek için başvurulacak ilk çare numune alınan miktarı arttırmaktır.
Kaynak: Sarıçimen, H., Numune Alma Teorisi ve Uygulaması.
Ekin Kimya Laboratuvarı Taş Kömürü, Linyit Kömürü, Kalsine Edilmiş/Edilmemiş Petrol Koku, Antrasit analizleri kapsamında TÜRKAK’tan akredite, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yetkilendirilmiş çevre analiz laboratuvarıdır.